Nagroda m.st. Warszawy im. Kazimierza Moczarskiego 2023
Laudacja wygłoszona przez prof. Andrzeja Friszkego
Gazeta Wyborcza, 26 listopada 2023
„’Pińskie błota. Natura, wiedza i polityka na polskim Polesiu do 1945 roku’ Sławomira Łotysza to książka nowatorska, doskonale udokumentowana źródłowo i zakotwiczona w problemach współczesności. Książka, która daje odpowiedzi na temat przeszłości, a równocześnie skłania do zadawania pytań naszej teraźniejszości i przyszłości.
Temat Polesia pojawiał się już w beletrystyce i refleksji naukowej, ale nie doczekał się jak dotąd szerszej analizy historycznej. Na tym tle widać, że ‘Pińskie błota’ to rodzaj totalnej historii poleskich bagien.
Nieprzypadkowo w podtytule nagrodzonej książki ‘natura’ znajduje się na pierwszym miejscu. Żeby pokazać ten wyjątkowy świat, Sławomir Łotysz wybrał perspektywę historii środowiskowej, dotąd raczej pomijanej, żeby nie powiedzieć lekceważonej. To perspektywa, która pozwala ująć mokradła nie tyle jako spoiwo czy pretekst dla opowieści, ale uczynić je czynnikiem sprawczym dziejów. Autor w pogłębiony sposób zbadał wpływ, jaki warunki środowiskowe wywierały na życie mieszkańców oraz jak ludzie – zarówno Poleszucy, jak i przedstawiciele sanacyjnych elit – wywierali wpływ na środowisko naturalne. Książka zrywa z podziałem na szlachetnego ‘człowieka pierwotnego’, który żyje w harmonii z naturą, nie szkodząc jej, oraz nieszlachetną cywilizację techniczną, która świat przyrody bezlitośnie eksploatuje. Autor pokazał, że rabunkowa gospodarka rybacka i dewastacja lasów były elementami życia prowadzonego przez Poleszuków. Ale również plany wielkoskalowej melioracji poleskich mokradeł tworzone przez polskie władze byłyby dla tamtejszego ekosystemu katastrofalne w skutkach.
Ostrzegali przed tym ówcześni naukowcy, świadomi znaczenia poleskich mokradeł, postulujący utworzenie rezerwatów i parków natury. I to oni są pozytywnymi bohaterami tej opowieści. Osuszanie bagien nie zostało zrealizowane przed wybuchem drugiej wojny światowej. Autor pisze, że: „Był to raczej skutek niedowładu organizacyjnego państwa polskiego, które choć chciało, to ostatecznie nie zdołało osuszyć Polesia. W rezultacie to Sowietów, nie Polaków, obciąża zdewastowanie tej krainy”. Sławomir Łotysz pokazuje, że tworzenie rezerwatów na tych terenach w latach 90. było spóźnionym działaniem, a przez to gorzkim zwycięstwem polskich botaników z czasów II Rzeczypospolitej.
‘Pińskie błota’ to też historia polskiej modernizacji. Autor opisał próby przeciwdziałania przeludnieniu polskiej wsi i plany kolonizacji wschodnich terenów kraju. Opisał orientalizację mieszkańców i plany wbicia etnicznie polskiego klina w ludność ukraińsko- i białoruskojęzyczną.
Sławomir Łotysz swobodnie przechodzi w swojej analizie od perspektywy makro do perspektywy mikro: od rozmachu wizji Polesia jako nowej Holandii do urzędniczej codzienności czy życia Poleszuków.
Autor ‘Pińskich błot’ łączy naukowy warsztat historyka z pisarką swobodą. Książka, skonstruowana z rozmachem, jest gęsta od informacji, ma bogatą bibliografię. Zarazem jej napisana żywym i bogatym językiem. Wyobraźnia humanistyczna, ekologiczna wrażliwość i logika wywodu sprawiają, że pracę tę czyta się z niesłabnącym zainteresowaniem.
Polska biblioteka historyczna długo czekała na taką książkę. Utrata Polesia utrudniała, jeśli nie uniemożliwiała przez lata badania, jakie podjął autor. To, co utracone, łatwo ulega sentymentalnej mitologizacji. Dzieło Sławomira Łotysza odczarowuje ‘Polesia czar’, a jednocześnie zwraca czulą uwagę na realne problemy podmokłej ziemi. To wielki wkład w naszą wiedzę o tak zwanych Kresach, ale też książka, która uwrażliwia na dzisiejsze problemy ekologiczne i lęki związane z katastrofą klimatyczną. ‘Pińskie biota’ podsuwają perspektywę, która pozwala zobaczyć współczesne problemy w historycznym zwierciadle.”
Opinia jury konkursu o Nagrodę im. Kazimierza Moczarskiego
Gazeta Wyborcza, 7 listopada 2023
“Rzadko spotyka się książki historyczne, w których jest mowa o zwyczajach godowych ryb, tolerancji sosny na zawilgocenie podłoża i walorach odżywczych siana z turzyc. W tym wypadku spojrzenie autora obejmuje sprawy ludzi i sprawy przyrody, które na Polesiu przenikały się w sposób namacalny. Do 1939 r. tytułowe mokradła znajdowały się w granicach Polski. Z jednej strony były obiektem kolonizacyjnych pragnień, bo ich osuszenie otwierało perspektywę uzyskania nowych terenów. Z drugiej strony podmokłe bezdroża graniczące ze Związkiem Radzieckim stanowiły naturalną ochronę przed wrogim najazdem. W tym przypadku wybór polityczny miał też konsekwencje ekologiczne.”
Skład jury
Andrzej Friszke (przewodniczący), Antoni Dudek, Dobrochna Kałwa, Barbara Klich-Kluczewska, Jan Kofman, Andrzej Kunert, Anna Landau-Czajka, Tomasz Łubieński, Anna Machcewicz, Tomasz Makowski, Małgorzata Szejnert, Andrzej Wielowieyski.
Organizatorzy i partnerzy Nagrody
Organizatorem i fundatorem konkursu jest m.st. Warszawa, a współorganizatorami Dom Spotkań z Historią oraz Fundacja im. Kazimierza i Zofii Moczarskich. Partnerem nagrody jest Biblioteka Narodowa. „Gazeta Wyborcza” to patron medialny.